Runakunapa Kawsaynin

Aqshu tarpuy (Papa tarpuy)

Aqshu tarpuy Papa tarpuy Cultivo de papa
Ñawpata yapyantsik chakrata buyiwan, chakitakllawan. Kurpayarkuptinqa, wiruparintsik raqwashwan. Tsaypita pampata uchkuntsik aqshuta tarpunapaq. Tsaypita pakantsik allpawan. Hiqariptinqa killantsik churu yakuwan. Tukturiptinqa uryantsik. Nubimbri, marsu killakunachaw yapyantsik. Disimbri killachaw tarpuntsik. Nunawan, warmiwan uryarinri. Tarpuntsik matukana aqshuta, qarwas aqshuta, wanka aqshuta, tabardillu aqshuta, yuraq aqshuta, shiri aqshuta. Hoqta killachaw allantsik aqshuta huniyu killachaw, sitimbri killachaw. Ñawpaqta yapunchik chakrata buwiswan, chakitakllawan. K'urpayaptinqa, waqtaparinchik aspinawan. Chaymanta pampata uchkunchik papata tarpunapaq. Chaymanta pakanchik allpawan. Siqariptinqa qarpanchik rarqha yakuwan. Parwariptinqa hallmanchik. Nubimbri, marsu killakunapi yapunchik. Disimbri killapi tarpunchik. Runawan, warmiwan llamk'anchik. Tarpunchik matukana papata, q'illu papata, wanka papata, tabardillu papata, yuraq papata, mallqu papata. Suqta killamanta allanchik papata huniyu killapi, sitimbri killapi. Primeramente aramos la chacra con buey y tirapiés. Cuando se vuelven terrones, los desmenuzamos con los escarbadores. Luego escarbamos el suelo para sembrar la papa. Después la ocultamos con tierra. Cuando nace, se riega con agua de acequia. Cando está en flor le amontonamos tierra. Aramos en los meses de noviembre y marzo. Sembramos en el mes de diciembre. Trabajamos con hombres y mujeres. Sembramos papa de Matucana (negra), papa amarilla, papa larga, papa tabardillo (morada), papa blanca, papa de moraya (amarga). Seis meses después escarbamos la papa en los meses de junio y setiembre.
Murayata ruranapaq puntata qahaq patsaman hirpurintsik. Tsaypita patsatsa tsaqaykuptin harurintsik ishkay, kima warayta. Aqshupa qaran yarqonanpaq harurintsik. Tsaypita haqarintsik tsakinanpaq. Murayata ruranapaq ñawpaqta qasaq pachaman mast'arinchik. Chaymanta pacha laqhayaptin sarurinchik iskay, kimsa tutata. Papap qaran lluqsinanpaq sarurinchik. Chaymanta saqirinchik ch'akinanpaq. Para hacer la moraya extendemos [la papa] en la helada. Luego cuando se oscurece, la pisamos dos, tres noches. Pisamos para que salga la piel de la papa. Luego la dejamos para que se seque.
Tsunuta ruranantsikpaq haqparatsintsik huk warata shumaq haqparinqankama. Tsaypita chiri yakuman hirpurintsik. Tsaypita pakantsik, hachawan, layawan. Tsaypita chunka pitsqa hunaqta hurqorintsik. Tsaypita inti rupayman chukirintsik tsakinanpa. Tsaypita hiprantsik qaranta makintsikwan tsunu kananpa. Tsaypita shumaq yura tsunu yarqorin. Chuñuta rurananchikpaq qasarichinchik huk tutata sumaq qasasqankama. Chaymanta pukyu yakuman chamqanchik. Chaymanta pakanchik sach'awan, p'anqawan. Chaymanta chunka pichqayuq p'unchawmanta hurqurinchik. Chaymanta inti ruphayman mast'arinchik ch'akinanpaq. Chaymanta lluch'unchik qaranta makinchikwan chuñu kananpaq. Chaymanta sumaq yuraq chuñu lluqsirin. Para hacer el chuño lo hacemos helar una noche hasta que se hiele bien. Después lo botamos en un pozo de agua. Luego lo cubrimos con plantas y hojas de papa. De allí quince días después lo sacamos. Después lo extendemos al calor del sol para que se seque. Luego pelamos su cáscara con la mano paara que sea blando. Así sale un chuño hermoso y blanco.

(rapip qallananman)

 

Hara tarpuy (Sara tarpuy)

Hara tarpuy Sara tarpuy Sembrío de maíz
Puntata hara chakrata uwishawan punutsintsik puwa, chunka waray wanu rikarinanpaq. Patsa tamyawan kikillan parqokan. Fibriru killata tarpukuntsik harantsikta. Raqwashwan uchkuntsik muhuta pakantsik. Yuraq harata, muru harata, qarwas harata, arway harata tarpuntsik. Yuraq harata sankuta rurantsik; muru harata kamtsata toqtsintsik; qarwas harata apita rurantsik. Mutita rurantsik llapan harata. Utu harapita aswantsikta rurantsik. Tsaypita harata tarpushpa hiqarin; killantsik churu yakuwan. Tsaypita uryapantsik, harapa chakinman allpata raqwashwan qotuntsik shiktsin yarqoptin. Sitimbri killachaw harata achkuntsik tsakinanpaq. Harantsikpa wirunqa mishkinmi. Tsaypita tsakinanpaq aylluntsik qotuman. Tsakiriptin tipinawan tipintsik. Hara tipichaw kantantsik kaynaw:
 
 
Ñawpaqta sara chakrapi uwihata puñuchinchik pusaq, chunka tutata wanu rikurinanpaq. Pacha paraywan kikillan parqukun. Fibriru killata tarpukunchik saranchikta. Aspinawan uchkuspa muhuta pakanchik. Yuraq sarata, muru sarata, q'illu sarata, yana sarata tarpunchik. Yuraq sarata sankuta ruranchik; muru sarata hamk'ata ruranchik; q'illu sarata apita ruranchik. Mut'ita ruranchik llapan sarata. Utu saramanta aqhanchikta ruranchik. Chaymanta sara tarpukuspa siqarin; qarpanchik rarqha yakuwan. Chaymanta hallmanchik, sarap chakinman allpata aspinawan qutunchik, muhun lluqsiptin. Sitimbri killapi sarata hurqunchik ch'akinanpaq. Saranchikpa wirunqa misk'inmi. Chaymanta ch'akinanpaq ayllunchik qutuman. Ch'akiriptin, tipinawan tipinchik. Sara tipipi takinchik kay hina:
 
 
Primeramente hacemos dormir ovejas en la chacra de maíz ocho, diez noches para que tenga guano. Se riega por sí misma en el tiempo de lluvia. Sembramos nuestro maíz en el mes de febrero. Haciendo huecos con la escarbadora ocultamos la semilla. Sembramos maíz blanco, multicolor, amarillo y negro. Del maíz blanco hacemos el sancu, del multicolor hacemos maíz tostado y del amarillo hacemos la mazamorra. Preparamos el mote de todos los maíces. De los troncos del maíz hacemos nuestra chicha. El maíz nace después de que se ha sembrado; se riega con el agua de la acequia. Luego amontonamos tierra al pie del maíz cuando sale su semilla. En el mes de setiembre cortamos el maíz para que seque. La caña de nuestro maíz es dulce. Después lo recogemos en un montón para que se seque. Cuando se seca, lo deshojamos con el deshojador. En el deshoje de maíz cantamos así:
 
 
"Akuy naranhita "Hakuy naranhita "Vamos naranjita,
Noqay pushashqayki; Ñuqa pusasqayki; Yo te voy a llevar.
Tsaychawchi, wambra Chaypich, warma Después quizás, muchacho,
Yachalamunki Yachaqamunki Aprenderás
Sapatiru kayta, waywash. Sapatiru kayta, waywas. A ser zapatero, waywash.
Ukushta runday, waywash. Ukuchata muyupayay, waywas. Ronda al ratón, waywash.
Tihalu wayllu, waywash Saqiriy wayllu, waywas Déjalo wayllu, waywash.
Ukushta runday, waywash Ukuchata muyupayay, waywas Ronda al ratón, waywash.
Ukushta tsarimay, waywash Ukuchata hap'iway, waywas Agárrame al ratón, waywash.
Tihalu wayllu, waywash."
 
 
Saqiriy wayllu, waywas."
 
 
Déjalo wayllu, waywash."
 
 
Tsaypita maman kaq wawanta tsarikan kanta patsata. Chaymanta maman kaq wawanta hap'ikun taki pachapi. Luego la que es la madre (la que va detrás) agarra a su hijo al tiempo de cantar.
Tsaypita tipita usharkur, harantsikta ishkuntsik, pirwantsikman apantsik.
 
 
 
Chaymanta tipita tukuspa, saranchikta muchhanchik, pirwanchikman apanchik.
 
 
 
Después de terminar el deshoje, desgranamos nuestro maíz y lo llevamos a nuestro granero.
 
 
 
Kunchuku qichwachaw, Anqash shuyuchaw, Abilio Castillo López-pa willakuykunata wiyar qillqashqan, kastilla shimiman tikrashqanpis. Qusqu-Qullaw rimanaman RUNASIMI.de-pa tikrashqan. Kunchuku qhichwapi, Anqash suyupi, Abilio Castillo López-pa willakuykunata uyarispa qillqasqan, kastilla simiman t'ikrasqanpas. Qusqu-Qullaw rimanaman RUNASIMI.de-pa t'ikrasqan. Recopilado y traducido al castellano por Abilio Castillo López en Conchucos, departamento de Ancash (Perú). Traducido al quechua Cuzco-Collao por RUNASIMI.de.

(rapip qallananman)


Last update: Sep 2, 2003. © runasimi.de.  The contents of this page may be distributed for non-commercial purposes, especially for spreading knowledge of the Runasimi language in the world and strengthening its position in its home lands. Please quote the original author (if not mentioned by name, write runasimi.de), and set a link to this page (write down URL, if texts or images of this page are used in printed version).