Paqtataq Inka, Inti phawarqarinman quri challwa hina Willkamayuman. Hina kanman chayqa iskay pachak watamanta inti lluqsimunqa.
(Huk amawta Tupaq Amaruman nispa, Ispañulkuna sipichkaptin)
Kay qillqapiqa kastillamanta t'ikrasqay simikuna cursiva ñisqapim.
Kay willasqakunataqa Alimanyamanta kaq Thomas Müller uyarispa qillqarqan.
Una traducción española (por Oscar Núñez del Prado, Thomas Müller y Helga Müller-Herbon,
junto al texto quechua original y un comentario de Juan Ossio Acuña) se encuentra en la publicación:
Thomas y Helga Müller, Mito de Inkarri-Qollari (cuatro narraciones).
Allpanchis 20 (1984), No. 23, pp. 125-143.
Deutsche Übersetzungen dieser Texte sind zu finden in:
Thomas Müller und Helga Müller-Herbon,
Die Kinder der Mitte. Die Q'ero-Indianer. Lamuv Verlag, Göttingen 1993.
Thomas Müller-pa uyarispa qillqasqan, Huwan Qispi-p willasqan (Q'iru ayllu llaqtamanta, 85-chá watayuq).
Juan Quispe, comunidad de Q'iru / Q'ero,
provincia de Pawqartampu / Paucartambo, departamento del Qusqu / Qosqo, 11-Oct-1979.
Pukyu: Allpanchis 20 (1984), No. 23, pp. 129-133. Runasimi.de-pa asllata pisichaspa llamk'apusqan.
Maymanta paqarispachá purirqan Inkarrí Qullarríwan apustaspa Punu Rayakama? Chay Rayapis Qullay qhapaqwan Inka qhapaqwan apustasqaku. Inka qhapaq apasqa hawas hamk'ata. Chaymanta imakunatawanchá aparqan: kukatachá, imakunatawanchá aparqan. Qulla qhapaqqa qusqa kisuta, qañiwa hak'uta. Hinaspa, Qulla qhapaqpa qusqanta ratullas Inkarrí tukupun wayrapiwan, hak'uta qhaquspa Inka qhapaq. Qulla qhapaqtaq mana hawas hamk'ata usachinchu. Hina kasqa, riki, chay Rayapi. Ima hinatachá chayta rimarqanku? Chayqa apustasqaku, Punuman Qulla qhapaq, Qusqutataq Inka qhapaq.
Hinaspan chaymantataq Punuman chamqarqan Qulla qhapaq. Kay ñuqanchik larumantaq, Qusqumantaq chamqamusqan kikin Rayamanta quri tawnata Inkarrí Inka qhapaq. Hinaspas quri tawnaqa Rumiqullqallaman chayamusqa. Rumiqullqa Wakarpay, riki, t'ikrana kachkan. Chayllaman chayamusqa quri tawna, hinaspan p'itarispa k'aspi ayllusqa p'itanpuni. Anchay hinataq p'itaspa Qusqukama quri tawna tariparusqa.
Chay Qusqu quchas karqa. Qucha patapi chakarqupukusqa chay quri tawna. Chayqa chay Rumiqullqamanta p'itaspa kay quri tawna patapi Qusqu kamakusqa, Qusqu llaqta paqarimusqa kikinpitaq quri tawnamanta.
Kikin quri tawnamanta Jesus Temblores Taytacha paqarisqa. Chay Qusqu llaqtap taytan Jesus Temblores, Kristu Jesus, Jesus Temblores milagroso kikin kwirpun kachkan, riki. Yuraqtaq karqan, kunanqa yanamantaq chay Taytacha tukupusqan. Chayqa inlisyata kamarqan, katedral inlisyata, chaypi chay Taytacha paqarisqa.
Chay Inkarrípa kamasqan katedral kachkan Santa Katalina. Inkarrí kamarqan chay misti katedralta Santa Katalina. Chay inlisyakuna tukurqan chay Inkarrípa, riki.
Kampanaqa Rayamanta risqas. María Angola mayunta, Mariano Angulotaq, qusan, lumanta. Qampa warmiyki kunan kaymanpas hamunman mayunta, qamtaq urqup uma kukunta hamuwaq.
Hinaqa Qusquman pi ñawpaqtaq chay katedral Taytachap turrinman chayapuspa "dong!" ñispan waqampusqa kampana. "Hina llalliwan manaraq warmiraq llalliwan" ñispa, hatun quchaman Lukriman Mariano Anguloqa yaykumpusqa, María Angolap qusan. Yanantinmi María Angola karqan chayqa.
Inkap kamasqan chayqa munayniyuq kawsaq rimaq karqan, quri qullutayuq. Chay quri qulluta kikinllamantas waqarqan, chay kampanaqa, mana watasqachu. Ahina kasqa chay.
Chay ahina kasqa, chayqa ripusqa chay María Angola. Kayllaña ripusqa, hayk'a watamantañachá chay ripurqan? Rayanlla sawkulla atisqapis chay María Angolaqa turripi, hinaspan ripusqan qusanwan.
Chay ispañulkunataqsi chay quri qullutanta hurquyta awaytiyasqaku. Hina ripusqa. Mana atisqachu, manaña chaytaqa qampas ñuqapas mana rikuniñachu. Kikin katedral pampaman uraypusqa mana Qusquntin runapas atisqachu. Ni alambri, ni kabristu, ni lasu, ni tawna, ni ima, ni waqra, ni imapas hurqusqachu. Pampaman chinkaspa, María Angola ripusqa qusanman chayqa, Lukri quchapichá qhari warmi kapunku. Ahina chay kasqa. Chay rantin rurasqallañam Qusqupiqa kachkan, mana Inkarrípa rurasqanñachu, hina kasqa. Chaypichá kay mundu paqarirqan, riki. Hinachá kasqa. Anchayllata chay Inkamanta yachani.
Sipipusqaku riki ispañulkuna Inkarrítaqa. Maypichá kanqa? Ñisqan riki hamusqa ispañulkunaqa kay hinata kawallukunapi, frinuyuqtakama. Hinaspa chayamusqaku. Mana papil rurayta [atispa] Inkarríqa khipullapis rimasqa, q'aytu khipullapi chayqa ñisqa, khipullapi papilta apachimun. "Imataq kay q'iwiri, k'umuchu, kay takillpuchu kay", ñispa, "kay iskribisqata?" ñisqa Inkarríqa. Hinaspan kawallupi chayamuptin firrutataq mikhuchkan qurita qarachimusqa pesebreman, kawallunpaq. Chayqa chay quriwan kutispa hamuspa, sipipusqanku wakinta Inkarrítaqa.
Chaymantas Inkarríqa ripusqa Paytiti llaqtapi. Maychá kachkan chay llaqta? Manachá awiyunpas tarichkanchu. Chayta ripurqanku chayta saqirispa, wakinninta sipiptin. Kunan chaypichá kachkan, riki.
Imatañam kay taripayman pisiñam chayqa. Pisiñam, riki, kanqa. Qamqa yachachkankichá. Iskay waranqa watallapaqtaqsi kay mundu Jesus paqarirqan. Chayqa kunanqa, riki, kachkan waranqa isqun pachak qanchis chunka qanchisniyuq watañachu, imahinachu kachkanpas? Chayqa pisiñam llakikuyninchik kay taripayman, Dyusninchikpa kay timpunchik, kay kawsay timpunchikpa tukunanpaq. Hinallapaqsi Jesus Dyusninchik paqarirqan.
Chay riki hayk'allaña faltachkan iskay waranqapaq? Iskay chunka watallaña. Chayqa may chikantañataq munasun? Chayllay timpunchik kanqa. Jesusninchik defrentechá maymanpas churawasunchik, Dyusninchik kamaqninchik, hanaq pachaman.
Kay timpunchik tukurqukuptinqa, ima hinachá kasun? Ispiritu Santup timpunpis tukupunña, ñinku, chayqa. Maymanchá kay timpunchik tukukuptinqa ima timpuchá kanqa? Chayta manam ñuqapas umayta prubanichu.
Chay timputa kasqa, riki, Dyus padre eterno timpun ñichkankutaq. Chaysi karqan, manas kay inti kasqanraqchu, killallaraqsi kasqan inti. Ahinallam chaytapas uyarini. Chaypi kawsarqan Dyus padre eternop wawankuna ñawpachá, riki. Ñawpa kay intirrukuna. Chay kunanqa umanku kapuchkan mach'aykunapi muntun-muntun maypipas, ch'akisqa kachkan. Anchaychá karqan chay timpuqa.
Thomas Müller-pa uyarispa qillqasqan, Feliks Machaqa-p willasqan (Q'iru ayllu llaqtamanta, 40-chá watayuq).
Felix Machaqa, comunidad de Q'iru / Q'ero,
provincia de Pawqartampu / Paucartambo, departamento del Qusqu / Qosqo, 15-Apr-1980.
Pukyu: Allpanchis 20 (1984), No. 23, pp. 135-136. Runasimi.de-pa asllata pisichaspa llamk'apusqan.
Kay timpu imahinapipas tukuwasun hayk'aq timpupas. Anchaypichá chaypiqa ima hinapis kasun, wañuqwanpas kawsaqwanpas, hina misti hina musu. Chay hina kaqllapas ima hinapis kasunraqchá, riki, chay taripay pachapi. Taripay pachapi kasun, timpu tukupunqa. Hinaspaqa lluqsimuchkan chayqa, kay larumantañataqchus lluqsimunqa, uraymantachus, wichaymantachus. Chay hinataqa rimachkanku, riki, icha mana kaqllataqchu kasun. Imahina timpupas kaq huk timpuña kanqa, kay taripay pacha tukukuptinqa. Chayqa wañuqwan kawsaqwanqa tupawasun. Imahina kakusunchá? Ñispa ñinku chaytaqa.
Ñawpa timpupiqa ñawpa machupunichá karqan. Ñuqanchik hinachá runa kaytaqa karqan. Imahina trasayuq runachá karqan? Chaytaqchá haqay tiyanankupas kichka patakunapi kachkan, chimpakunapi kachkan, riki. Anchay chay ñawpakuna karqan chayqa, huk timpuyuqchá karqan.
Chayqa killallas intinku karqan, mana kay inti hinachu. Chaysi kay taytanchik inti lluqsimuptin, ch'akirqapunku. Mana intip rikunan. Imahinam chay killalla karqan intinku? Chayllapi puriqku. Chakrata llamk'aqku. Huk timpuña chay, riki. Wak hina wasitapas ruranku muyutakama, mana kachiyuq mikhuqsi. Imahinam chay karqan? Chay timpupas [manas] wiraquchakunapas, dukturpas karqanpunichu. Imahinam karqanpas icha manachu karqan? Hayk'aq timpullapas ima timpullapipas hawayllanchikkunapas chay taripay pachata rikunqapuniyá, riki. Imahina klasi runachá kanqa? Manachus kay hina mikhuq kanqa? Imahina p'achayuqsi kanqa? Ima kikillamantachus sach'ata frutata mikhuqllanñachus kanqa? Imahinachá kanqa?
Chay ñawpa timpumanchá kunan qatichkanchik. Chawpi timputa mana kachkanichu, imapaqtaq? Chawpi pasamanñachu karqan chay ñawpaq machu timpumanta huk, imahina kanpas? Mana chayta yuyaychaniñachu. Misti ispañul timpuchá chay chana timpuqa. Phiwi imapas karqanpunichá. Misti ispañul anchaymi chana wawa ñisqa. Anchaytam ñuqaqa uyarini.
Imahina kanqapas? Qhipaq timpuman kutimunqachu, manachu Inkanchik Inka timpun? Imahinam kanqapas? Rimayqa kachkan, riki. Ñas kunanqa hatariramuchkanña, umallanraqsi kunanqa hatariramuchkanña, hatarimunqa chay pacha. Chaysi ichaqa chay pachamanta ispañulkuna, chana wawakuna ñuqanchik hina waqachakunqa, llamk'anqaña, ñinku chayqa.
Yaqachus chay timpumanpunichus kutisunpas. Hinallamanñam kachkanchik. Manam asindadupas kanñachu. Llapanku imataña rurachinku chaypas, qullqikullankuwanña imallanña rurachikuchkanku llamk'achikuchkanku. Yaqachá chay timpuman hinapuni ayri- ayripunim kapuchkanchik. Ñichkankutaq, hina, rimayqa kachkan. Inkarríqa chika-chikamanta hatarimuchkan, may pachachus hatarimunqa chayqa, pampachakunqa mistip timpun, asindadu ispañulpa timpun.
Inkarríqa p'ampachasqachá. Ima purkiriya, saqrakunaraqchá, ima mistip p'ampasqanchus! Imachá, chaypunichá riki? Kunanqa hinapaqpunichá kay timpu imahinachá? Dyusninchikpa munayninwanchá kamanqa, chaychá hatarimunqaqa. Icha chullallam Dyusninchikqa Taytanchikqa hanaq pachapi, munayniyuqqa, riki.
Thomas Müller-pa uyarispa qillqasqan, Domingo Pawqar-pa willasqan (Q'iru ayllu llaqtamanta, 85-chá watayuq).
Domingo Paucar, comunidad de Q'iru / Q'ero,
provincia de Pawqartampu / Paucartambo, departamento del Qusqu / Qosqo, 14-Sep-1979.
Pukyu: Allpanchis 20 (1984), No. 23, pp. 136-138. Runasimi.de-pa asllata pisichaspa llamk'apusqan.
Inkarrí rikhurimusqa ñawpa timpupi, Raya q'asamanta, Qullarríwan Inkarríwan, quri tawnata chamqamuq kasqaku. Hinaspan Qullarrí chamqamusqa ñawpaqta Raya q'asamanta; chay "lliwh, lliwh, lliwh!" chinkaykamuchkasqaña, qhipaqtañam Inkarríqa chamqamusqa. Chayqa Qullarríqa chamqamusqan Qusqu llaqtata tawna chakakapusqa quri tawna; chayqa chaypi llaqtata kamarirqakapun. Sichus Inka indígena ñawpaqtaq chamkamunman karqan chayqa, anchayqa kay Q'iru Qusqupis llaqta kanman karqan.
Inkarríqa hamusqa lliwtas warak'awan warak'aspa, lliw urqukunata pampayay tiyaq. Chayqa haqay larupi, qaqa larupi, pampa riki; kay laruqa qaqallaña. Chaypis Qullarina Inkarríman tamalta q'uñiyta taripachisqa. Chay tamal q'uñiyta chaypi mikhuykuspa, mikhuykuptin chay rumiwan warak'aspa kay urqukunata pampachaman karqan. Hinaspañataqri Qullarinaqa chay rumita warak'amanta hurqukusqa, chayqa ch'usaqllata may liwirqun manaña imawan. Chay quruntachallanñas chay ch'uqlluchatawanchá tamalta taripacharqa chaychata tukumuspaña chaywan warak'amusqan chayqa.
Haqay urqup qhipa larunpi huk urqu kachkan. Chayta ankayta wasi punkunta hina kuska chawpinta chay quruntachá pasamusqa. Anchayqa kay wasi punku hina karqan. Kunansi chay qaqa thuñikapun. Pasaqtas chay wasi punkuta hina punku pasarqan. Pasarqan urquta.
Chaymantaqa chay Inkarríqa maymanchá ripukurqanpas. Anchay kay mayu ukhupi Inkarrípa yupin, ñinku. Anchay hina runa yupi hina saruykuspa kachkan muqu rumipi; rumitaqa chay t'uruta hina lluchk'arisqaraq chayqa. May munayniyuqpunichá Inkarríqa kakuq?
Chayqa maymanchá Inkarríqa yaykumurqanpas. Aswan Paytiti llaqtamanchá, maymanchá. Ima hina kanqapas kay Inkarríqa, taripay pacha tukukuptinqa, rikhurimunqachus. Icha wañupun chayqa, manañachus. Mayraqchá Paytitipis llaqtapis kakun. Manataq Inkarrí rikurimunchu, ichas wañupunchus, ichas kawsakuchkanchus. Kawsaspaqa, kay taripay pacha, kay timpu tukukuptinqa rikhurimunqachá.
Thomas Müller-pa uyarispa qillqasqan, Paskuwal Samata-p willasqan (Q'iru ayllu llaqtamanta, 40-chá watayuq).
Pascual Samata, comunidad de Q'iru / Q'ero,
provincia de Pawqartampu / Paucartambo, departamento del Qusqu / Qosqo, 1-Oct-1980.
Pukyu: Allpanchis 20 (1984), No. 23, pp. 138-143. Runasimi.de-pa asllata pisichaspa llamk'apusqan.
Qullarrí Inkarríwan kay Qusqutapas kamaq karqanku iskayninkumanta. Chay yanqa q'asamantachá Inkarrí ñirqan. Ima q'asa, ñinku. Chaymantataq Qullarrí chamqamurqan quri tawnata. Chayqa Qusqupiqa quri tawna patapi kamaripunku, qucha patapi Qusquqa kachkan, riki.
Chay hatun katedral Inkap kamasqanraqmi kachkan, rumi muldiyasqakama. Anchaypi kamaq kasqaku, hinaspa chaymantataq hatun katedral Taytacha kamarqunku Qusqupi. Chaymanta Qusquqa kamakapun, anchayqa quchachá kanman karqan.
Chaychá chay Qusqu machu chachakuma hap'ichkan. Qusqutaqa chaysi hap'in kunankama tiyachkallan, kay timpu tukuykama. Chay machu chachakumata Inkarrí churarqan, paysi plantasqa. Chayqa sunqunpipas kachkanman hinachá animunqa, tiksita hap'ichkan. Machu chachakuma kumpakunqa chayqa, temblorpas qhasupunqa. Imapas kanqa hinayá, riki. Manam kumpakunanchu chay. Paymantapuni wikch'ukunqa chayqa, timpuchá tukukunqa, pisiña riki.
Qullarrítaq chay muldiya rumikunata chaypiqa, chay chika pukllasqanqa chay Kalka uraypiqa. Muldiya rumikunata rurasqaku Qullarríwan Inkarríwan iskayninku pukllaspa. Chay chikataq chay Kalka uraypiqa Inkap pukllasqanqa, qhawachkanku qullqimantam, kunanpas qhawachkanku. Anchaypi pukllaspa chaypi kallpata rurakullankutaq. Anchaykamallam chaytapas yachani.
Chay machu chachakuma kumpakuptin chayqa kay mundu tukukunqa. Pisiña timpu tukunanpaq chay sayanqa machu chachakuma. Chay timpu tukuptintaq wañusunpas, ima pacha limbuyanqapas; pachas limbuyanqa. Ankay Inkarríninchikpa kamasqan inti, anchay urayamunqa, hinaspan ruphapuwasunchik.
Qullarrí tukuchinqa kay pachata, Inkarrí kaqtaqa nak'apunku, manam kanchu. Qullarrí kawsachkan. Chayqa kawsachkan Qullarríqa – Ima ñisqan chay llaqtata? – Paychis [Paytiti] llaqtapis, Paychi [Paytiti] inkantupi, maychá kakunpas?
Chay Qullarrí kutimunqas timpu tukuyta. Kutimunqa chayqa haqay q'uncha ruminchikkuna, kay rumikuna, kay k'aspikuna quriman tukukunqa, qullqi. Ñisyu qhawasunchik kay timpu tukuytaqa. Yastataq kay mayukuna quri atinqa. Manayá imapaqpas walinqañachu. Ñuqanchik pura rantirikusun, qullqiyua karqusun, chay manaña imaman hurquwasunñachu. Lliwpas qullqiyuqpuni kanqaku chay timpupiqa. Wañuy timpu tukuytaqa qurillaña imapis hatarinqa. Wañunanchik k'uchutayá hina kanqa. Manaraq wañuchkaptinchik chayqa, manañayá quritapas imapas as-astachá gastasun. Manapas gastasunchu, hinaña, riki.
Chay timpu tukuytaqa inti urayyanpunqa kay pampaman hinaspa ruphapuwasunchik llapanchikta. Allin kristiyanutaq hanaq pachaman ripusunchik, chaypis ispirituman tukumusunchik. Mana allintataq wiñay-wiñay ñiqinpaq ruphawasunchik nina.
Wakin allin runa ispirituman tukusunchik, hinaspa kayman kutiykamusun. Kaypi frutallaña kapunqa anchay pachapi. Manaña papa kanqachu, mana imapas kanqañachu. Kay pachapi tiyapusun kawsaq. Ispiritu imahina kay pichinchuchakuna hina, ima sach'apas frutaman tukupunqa. Imahinachá kanqapas? Warminchikpas kanqachus manachus? Imahinachá chay timpuraqchá yachakusunchik? Manam kunanqa yachakunchu.
Ispiritu Santu timpu. Quriyuq timpu kaq, ankay timputa as mana yuyachkanichu. Mana sutinta yachanichu. Kay timpuman kapun. Ispiritu Santu timpupiqa manam p'achakuqpas, ñuqanchikqa phuruyuq kasun, pichinku hina chhukrunachayuq kasun, riki, raprayuq kapusun chayqa. Manaña imatapas yachasunñachu.
Chaylla chay Ispiritu Santu, ispiritu kapusunchik; chayyá Ispiritu Santu timpu. Chaytaqchá, riki, manaña papa llamk'aytapas imatapas yachasunñachu, kay timpu tukukuymantaqa. Kay timpu tukunallanpaq Qullarrí kutimunqa. Chayllapi lluqsimpunqa kay pacha, illariypitaq Inkarrí karqan chayqa, timpu tukukuyllapaq.
Kay willasqakunataqa José María Arguedas uyarispa qillqarqan. Chay Pukyu llaqtapi tawantin ayllukuna: Qullana, Chawpi, Pichqachuri, Qayaw.
Una traducción española, junto a los textos originales en quechua, se encuentra en la publicación:
José María Arguedas: Puquio, una cultura en proceso de cambio.
Revista del Museo Nacional, Lima (Perú) (1956), tomo XXV, pp. 184-232.
José María Arguedas-pa uyarispa qillqasqan, Mateo Garriaso-p willasqan (Chawpi ayllup uman, Pukyu llaqtapi).
Mateo Garriaso, Chawpi ayllu, umalliq (cabecilla), distrito de Pukyu / Puquio, provincia de Lukanas / Lucanas,
departamento de Ayakuchu / Ayacucho, 1952.
Pukyu: Revista del Museo Nacional, Lima (Perú) (1956), tomo XXV, p. 190. Runasimi.de-pa llamk'apusqan.
Inkarríqa sallqa warmipa wawallansi kasqa. Taytantaq Inti Tayta kasqa. Chay sallqa warmi wachapusqa, Tayta Inti churispakusqan Inkarríta. Rey Inka kimsa warmiyuq kasqa. Inka rurasqan kachkan Aqnupi. Qillqata pampapi, binu, aqa, tragu kachkan, timpuchkan.
Inkarrí rumita qatisqa asutiwan, kamachispa. Hanaykunaman qatisqa asutiwan, kamachispa. Chaymantaña llaqtata fundasqa. Qillqatallas Qusqu kanman karqa.
Allinlla. Chaymantañataq wayrata wichqasqa Inkarrí Usquntapi, hatun Usquntapi. Tayta Intitataq taksa Usquntapi watasqa, timpu durananpaq, punchaw durananpaq, rurananta rurananpaq, Inkarríqa. Chaymantañataq wayrata watarquspa, hatun Urquntapa puntanmanta, quri tawnata wikullumusqa, "Kamanqachus Qusqu," ñispa. Manam Qillqatapi kamasqachu. Tawna challurakamun ukumanraq. "Manam kamanchu," ñispa, Qusqupa kasqankama mudarakamusqa. Maymanchá chay karu? Manam qipa ñiqinqa yachanikuchu. Atawallpa ñawpa ñiqinraqchiki yacharqan.
Ispañul Inkan hapirqusqa Inka masinta. Maypiraq? Umallañas kachkan Inkarrípa. Chayllamantas urayman wiñachkan, ukuman. Chakinmansi wiñachkan. Chaysi kutimunqa Inkarrí, lliw kaspaña. Manam kunankama kutimunchu. Kutimunqan, kutikapamunqan, Dyus kumbiniptinqa. Manas yachanikuchu kumbininqachus Dyusninchik chayta.
Josafat Roel Pineda-pa uyarispa qillqasqan, don Viviano Wamancha-p willasqan (Chawpi ayllumanta, Pukyu llaqtapi).
Mateo Garriaso, distrito de Pukyu / Puquio, provincia de Lukanas / Lucanas,
departamento de Ayakuchu / Ayacucho, 1956.
Pukyu: Revista del Museo Nacional, Lima (Perú) (1956), tomo XXV, p. 192. Runasimi.de-pa llamk'apusqan.
Wamanikunaqa propiopunim ñawpa señorpa Inkarrípa churasqanmi. Wamaniqa segundo dyusninchikmi riki. Llapallan urqukunapim wamaniqa, llapa urqun wamaniyuq. Wamaniqa pastutam animalninchikman qun, ñuqanchikmanqa sirkanta agua ununta. Dyusninchikmi puyuta, parata churan, grasya bindisyunmantam chaskinchik. Taytanchik wamaninchikmantaqa agua unullata chaskinchik, Dyusninchik kumbinisqanta kamachisqanmi. Icha lliwqa ñawpapiraq Inkarríninchik churasqanmi. Paymi churasqa lliw kasqanta. Chayqa llamkaptinsi, taytan Intita ñisqa: "Suyaykuway!" ñispa. Chaysi irru sinchuwan watasqa Intita Usquntapi urqupi, Wanakupampa larunpi. Inkarrípaqa Inti taytanmi kasqa. Inkarríqa achka quriyuqmi. Kunanqa Qusqupim kachkan, ñinku. Pis aparqa Qusquman, uma umallantam apaspa. Chayqa chukchachansi wiñachkan, kwirpuchansi urayman wiñachkan. Pay qispiptinqa, huysiwpas kanqachá.
Wañunan kaptinsi: "Uy quri qullqi", ñispas, tukuy pachapi chinkarichisqa qullqita. "Qanchis istadupi quri qullqi pakakuy!" ñisqas. Chaymantaqa pichayá sipirqa? Ispañulchachriki sipirqa, umantataq Qusquman apasqa. Chaymantas pisquchakuna chalapi takichkan: "Qusqupi Rey, Qusquta riy!" takichkan.
José María Arguedas-pa uyarispa qillqasqan, don Nieves Qispi-p willasqan (Qullana ayllup uman, Pukyu llaqtapi).
don Nieves Quispe, Qollana ayllu, umalliq (cabecilla), distrito de Pukyu / Puquio, provincia de Lukanas / Lucanas,
departamento de Ayakuchu / Ayacucho, 1952.
Pukyu: Revista del Museo Nacional, Lima (Perú) (1956), tomo XXV, p. 193. Runasimi.de-pa llamk'apusqan.
Inkarrí, paysi munayniyuq kasqa. Pipa churinchá karqa? Tayta Intipachá karqa. Segundo dyus kaspa mandakuyta karqa. Qillqatapim aqa, tragu, binu timpuchkan, paypa rurasqan. Qillqata Qusquchá kanman karqa. Usquntamantas tawnata chuqarusqa Inkarrí Qusquman. Qillqatapa hawantintas llantuykuspa ukuman pasasqa. Qusquman chayasqa. Maychá Qusqu. Manam yachanichu.
Inkarrí chuqasqa rumitapas. Rumipipas luqusqa mitupi hina chakinwan sutilla. Allin señorsi kasqa. Rumitapas wayratapas mandasqa. Tukuytapas mandasqa. Allin qari karqa, allin maqta. Manam riqsinichu.
Manam kawsanmanchu. Limapis uman kachkan. Maytas, maytas, maytas padisirqa. Manam yachanikuchu wañusqanmanta. Manam mandamintun rurakunñachu. Mandamintun, wañusqa kaptin, manam yachakunchu ni rurakunchu.
Taytachachiri payta qunqachirqa. Imaychá. Manam yachanichu. Kunanqa yaku, naturalpas, imapas Dyuspa kumbinisqanmi. Riki kachkan Qillqatapi, aqa timpuq, binu timpuq, tragu timpuq, Inkarrípa rurasqan.
Alejandro Ortiz Rescaniere-p uyarispa qillqasqan, María de García-p willasqan
(Wamanqa = Ayakuchu llaqtamanta, pichqa chunkachá watayuq).
Ciudad y distrito de Ayakuchu / Ayacucho, provincia de Wamanqa / Huamanga,
departamento de Ayakuchu / Ayacucho, 1972.
Pukyu: Alejandro Ortiz Rescaniere, De Adaneva a Inkarri: una visión indígena del Perú. Lima, 1973. pp. 135-137. Runasimi.de-pa llamk'apusqan.
Inkas hamusqa Qusqu llaqtamanta, ñinku. Chayninta puririptin, Inkataqa pichinchurukuna miski takinqan rimaykusqaku kusirichisqaku. Ancha purisqanmanta yawarchasqallaña chakillanpas chaqruykuspa, taquykuspa llapan llaqtakuna, runakunapas yacharqaniku tarpuyta, kunan hina chay hinata rurasqaykuta.
Warminpas paypa qipanta risqataq. Chay warminpa lliklla kasqa chirapa hina suma-sumaq kulurniyuq, umanpi ruquyuq, qasqunpas kurpiñuwan tapasqa. Iskay chunkas pullirankuna kasqa: ñawpa ñiqin walinsi kasqa yuraq utkumanta, iskay ñiqin ñataq puka utkumanta, chaymanta apasqataq qullqiwan allin achalasqa utkumanta walita, chaymanta hamun llama qaytuchawan awasqa wali, hawanpi rin, achka wali paqumanta awasqa; llapa llamapa hawanpi, wikuñamata awasqa, qullqiwan, quriwan sumaq achalasqa, qusanpa yawarninwan tiñisqa walinqa kasqa.
Sapa llaqtaman chayaspanku, warminqa yanukusqa. Mana pipas chaykuna yachasqanta pay qapaq Inkapa warmin yachachiwanku. Chay Inkaqa Intipa churinsi kasqa; sallqa, saqispa, mana mikusqa warmipa wawan.
Ichayá mana ancha llakinanpaq Inkaqa chay churinta rurarqa. Aslla watallapi chay churin rikurirusqa kallpasapa, alli-allin kallpayuq, ancha maqtallaña. Manayá kunan runakuna kaq hinachu, qasqunpi mancharisqa akatanqa hina yanqa purikuq.
Qullarrí ñinkum warminta, Qullas riki kasqa. Qusqumanta chayamuptinku, kumunkuna llaqtakuna llapallayku hatarimuniku, rikchariniku.
Wataqa ñisqan llaqtaman Inkarrí chayaykuspas, mawka usutanta allinchasqa, chaymi chay llaqtapi sapatu ruraqkuna kan. Qillqata pampaman chayaykuspas, Inkarrí llamankunata samaykachisqa, chaysi runakuna llamasapallaña chay llaqtapi. Inkawasita chayaykuptinkus, yarqay hipirusqa, hinaptinsi llapa ima apasqanta quykuspanku mikunata chaskisqaku, chaymanta pacha tukuy llaqtakunapi feriakuna kan.
Huk churinpas kasqataqsi Ispañarrí sutiyuq tayta Intinchikpa. "Imanasqam wawqiy apu apullaña, llapa imaymana ruraq?" ñispataqsi Ispañarrí tapurikun, "ñuqallatach rispitawanmankuqa, allin maqta kaptiy, kallpasapa kaptiy, hatun-hatun laniyuq, mana chakinkuna yawarchasqa wawqiytachu." Intipa churin Ispañarrí ñisqansi, chay hinata rimasqa ancha chiqniywan, urqukunapas kununusqata, hinataqsi wawqinta maskaspan saqisqa qillqata.
Inkarrísi qillqata ñawinchaspa piñakuspa qaparisqa: "Ima uywakunam, ima pisqukunam atakanwan qanrayachispa kay aswan yuraq papilta?" ñispa ñisqa.
Ichaqa Inka yachasqaña chay wawqinmanta; chaysi kiputa paypaq saqisqa, qaytumantas chay kipuqa. "Ima millay runa paraq chay awasqa, chay mawka pacha?" ñispa rimasqa Ispañarríqa.
Mama Killas tayta Intiwan huñunakusqa, puka turupas amaruwan. Pachañataqsi puririyta qallarimusqa. Pachas kuyurisqa. Chaymantas wawqin Inkarrípa umanta pakakarusqa. Chaymanta pachas runa nakaq rikurimusqa.
Chaymanta pachas Inkarrípa umanqa kawsaylla kawsachkan Pachamamanchikpa sunqun ukupi.
Ñinkum, huk punchawsi chayamunqa, chaypis uman, yawarnin rikcharispa aycha tullunwan huñunakunqa. Chay punchawsi pacha paqarimunqa, maqta urukuna tutayasqapi pawanqaku.
Pariwana quchapa yakunpas chakirinqa. Chaymantañataqsi Inkarríninchikpa mana tukuy ruray atisqan musuq llaqta, ancha hatun llaqta chayraq rikurimunqa.
Alejandro Ortiz Rescaniere-p, Marisabel Aramburú-pa, César Zamalloa-p, María Luisa Benza-p ima uyarispa qillqasqan, huk michiqpa willasqan Chakaray ayllu llaqtapi, 1970 watapi (comunidad de Chacaray, distrito de Ayakuchu / Ayacucho, provincia de Wamanqa / Huamanga, departamento de Ayakuchu / Ayacucho, XIII/1970).
Pukyu: Alejandro Ortiz Rescaniere, De Adaneva a Inkarri: una visión indígena del Perú. Lima, 1973. pp. 130-131. Runasimi.de-pa llamk'apusqan.
Ñuqam indio kani puro, legitimo. Llaqtaypipas chay hina puro indio. Qamkuna manam piruwanuchu kankichik. Qamkuna Pizarropa familyan. Ñuqa kani Reyes, Inkarríkunapa familyan.
Inkarrípa wawan mama killapa wawan, tayta intipa churin.
Inkarrí watarqun intita mas timpu durananpaq. Turutapas watarqun. Chay runa allin runa karqa, rumitapas purichaq.
Ispañamansi qayachisqa. Chaysi lamar quchapi rurasqa qurimanta chakata. Manaraq chakata tukuchkaptin, Pizarro wañurqachisqa qullqinrayku. Chay Pizarro kasqa kuchipa runan, Inkarríta wañurqachisqa armawan, balawan. Inkarrípa uniku karqa warakallan. Umanta kuchurquspas aparqachin Ispañaman. Kwirpun kidarqun piruwanu llaqtapi. Ispañapis uman kawsachkan, chapun siwichkan, sapa killapi raspakun.
Manas kunan kanchu Inkarrí. Inkarrí wañurquptinsi, Jesu Kristu chayarqun munaysapa poderoso silu. Jesu Kristu [mana] yachaytapas munanchu, Inkarríqa kachkan allpapi. Kristuqa huk lawpis manas mitikunchu ñuqanchikwan. Jesu Kristupa makinwansi hapichkan munduta naranhata hina. Mundu tikrarqukuptinsi, Inkarrí kutimunqa, hinaspas purinqa, ñawpa timpu runakuna hina. Llapachachanchik runakunas tupasunchik gentilkunapas, kristiyanukunapas.
Kaykunata yachan qaqakuna, urqukuna. Inkarrí rimarqusqa Sara-Sarawan, Sulimanawan, Achataywawan. Chay muntañatas rikurqusqa. Hatu-hatunsi, karu-karumantapas rikurimunsi, chaysi yachan llapachan.
Alejandro Vivanco Guerra-p uyarispa qillqasqan, doña Práxides Avendaño de Castro-p Lima llaqtapi willasqan
(Chachas llaqtamanta, 47 watayuq).
doña Práxides Avendaño de Castro, distrito de Chachas, provincia de Castilla, Aplao,
departamento de Ariqipa / Arequipa, 1976.
Pukyu: Alejandro Vivano Guerra, Una nueva versión del mito de Inkarrí en el Perú. Folklore americano. - México , Nr. 43(1987), pp. 15-23. Runasimi.de-pa llamk'apusqan.
Ñuqa hamuni llaqtaymanta wawaykuna qawaq, Ariqipamanta Limaman. Limapi profesor Vivancowan tupani, waway Danielpiwan wasinpi willani Inkarrípa istoryanmanta, llaqtaymanta, kustumrikunata, takikunatapas, waka tinkaymanta, Niño Jesusmanta, rarqa aspiymanta, wawapa wañuchikuymanta.
Kunanñataq chay Inkarrímanta willaykamusqaykichik. Inkarrísi llaqtay larupi rikurisqa, rarqata aspispa, yakuta pusaspa yaku pusasqanmantataq chakiruptin kutisqa. Yakuta tapamuptin, yaku mana hamuptin, tapusqa: "Pitaq yakuta tapamun?" ñispa ñisqa, chaymanta ch'itirukusqa, ch'itirukuptinqa yachayta munasqa.
Chay yakutas taparusqa Qurupuna, urqu Qurupuna taparusqa ch'itiyninta. Chayllamanta Qurupuna wiksayuq kutirusqa. Unqunan sirkaña kaptin, mañan Inkarríta quri kirawta qullqi lawadorta wawanta uywananpaq. Inkarríñataq mana riqsiyta tukuspa hinaspa ñisqa: "Manam chay warmita riqsinichu. Pitaq chay warmi?" ñispa, "Manam chay warmipa wawan churiychu," ñisqa.
Qurupunaqa inkargamun iskay kutita chay Inkarríman, kimsa kutitapas. "Sichu mana apachimuwankichu lawadorta quri kirawta, hinaptinqa ninata supiruspan kanarusqayki!" ñisqa. Chaymanta Qurupunaqa ninata supirusqa. Allpata timpurachin nina – chuqtun! chuqtun! –, allpa ukuman Inka lluqsin huk trichuman, tawnanta apaykuspa, ripun Qusqu laruman. Chay Qusqupis tawnanta wischusqa, chay tawnan mayman chayan, chaypi llamkan Qusquta.
Rumikunatapas qatiq uwihata hina Inka, ruraq templokunata. Pizarro Conquistador chayan, payman regalan huk wasi hunta qullqita, manataq Pizarro kuntintakunchu chay wasi qullqiwan, hinaspa sipin chay Inkarríta. Pizarro ñisqa: "Ñuqa kakusaq chay qullqi pirqa wasiwan, wasi hunta qullqiwan," ñisqa Pizarro.
Inkarrí ñisqa: "Sipiwanki, ichaqa umay kakunqa, kwirpuy lluqsinqa," ñispa sipichikun. Pizarroqa mana apruwichanchu. Pachamama millpurun llapa wasita. Timpurun Qusqu. Allqutapas millpurun allpa. Mana imatapas apruwichanchu Pizarro. Chay hinata kastigarqan Inkarrí Pizarrota.
Patara achachiykuna willawarqa chay kwintuta Inkarrímanta. Chayta hapini umaypi, chayta kunan rimani, willakuni profesor Vivancoman.
Julian Choqñe, 74 watayuq, (comunidad) Chuschama ayllu llaqtamanta (Ayakuchu / Wamanqa kitipi).
Pukyu: Kuntur Tusuy. http://www.palimpalem.com/1/huamanga-folklore/index.html?body10.html
Ñawpaqkunam Inka llapa imata apachimuq, Qarwarasu urquman. Misti ispañulkuna chayarqamuptinmi, pacha kutiy qallarin. Chaymi llapan urqukuna piñasqallañam kasqa. Wayrallapim purirqaku llapachan apukuna. Huk punchawsi llapachallanku huñunakurqamusqaku. Kay pacha kutiy tukumunapaq llapachallanku ñisqaku, Inkarrí kutimuchun kuntur hina, kutimuchun. Chaypunimantam, taki unquypi kuntur hina tusuniku.
Qusqu llaqtap paqarisqanmanta willasqakunata rikch'anachinapaq kay qillqataqa kayman churamunim.
Pukyu: http://www.huascaran.edu.pe/ (manañam kanchu, kunantaq kaypi: libro2.pdf, 923 kB)
Ancha unay wataña, inkakuna manaraq chayamuchkaptinsi, kay Qullaw suyupi tiyaqkunaqa sinchita ñak'ariq kasqaku. Manam tarpuytaqa yachaqkuchu, manataqsi pipas yachachiq kasqachu. Chaysi, yarqachikuspaqa karutaraqsi puriqku, chaypis purun mallkikunapa, sach'akunapa rurunta pallaqku.
Chirichiptinkupas, puñuy aysaptinkupas urqukunamansi riqku, chaypis qaqakunapi mach'aykunaman yaykuqku, chayhinatas tiyaq kasqaku.
Mana husut'ayuq, q'ala chakillas purisqakupas, uywakunapa qaranwantaqsi p'achakusqakupas. Uywakunataqa wach'ikunawansi chaquq kasqaku.
Manataqsi ninatapas riqsisqakuchu, sinchitas ñak'arisqaku. Hankullatas mikhunatapas mikhuqku. Chiri killakunapipas manas ancha puriytaqa atiqkuchu.
Huk p'unchawsi tayta Intiqa, chay ñak'ariyninkuta rikuspa, nisqa: "Manku Qhapaq, Mama Uqllu wawaykunatan runakuna yanapananpaq kachasaq" nispa. Chaysi, Titi Qaqa hatun quchamantas Manku Qhapaq, Mama Uqlluwan lluqsimusqaku.
Manku Qhapaqsi makinpi huk quri tawnata apasqa. Chay tawnataqa tayta Intis qusqa kayhinata nispa: "Chay suyukunata kay tawnata sat'ispa purimunayki, maypin allpa ukhuman chinkanqa, chaypim Qusqu sutiyuq llaqtata hatarichinki" nispa. Paykunaqa tayta Intipa kamachikusqanmanhinas purinku, tawnata sat'ispa sat'ispa.
Chayhinata purichkaptinkus, huk p'unchaw quri tawnaqa allpa ukhuman suskhuykuspa utqaylla chinkarqapusqa. Taytankupa nisqanta yuyarispa chaypi Qusqu llaqtata sayarichisqaku.
Chaypis, Manku Qhapaqqa chay suyupi tiyaq qhari runakunata tukuy rurayta yachachisqa. Yachachisqas allpa llamk'ayta, mikhuykuna tarpuyta ima, manaña karu purinankupaq. Uywakunata michiytapas yachachillasqataq, chaysi llama uywayta qallarisqaku. Rumi pirqamanta wasi ruraytapas yachachillasqataq, allin kawsanankupaqmi tukuy rurayta yachachisqa.
Mama Uqlluñataqsi warmikunata yachachillasqataq. Yachachisqam wik'uña millwamanta awaykuna rurayta, chaymanta tukuy llimp'i punchukuna awaytapas.
Mikhuna wayk'unankupaq llink'i allpamanta manka ruraytapas yachachisqa. Huk ruraykunatapas yachachillasqataq. Chayhinapis llapa runa aswan allinta kawsayta yachasqaku.
Qusqu llaqtap paqarisqanmanta willasqakunata rikch'anachinapaq kay qillqataqa kayman churamunim.
Pukyu: http://www.huascaran.edu.pe/ (manañam kanchu, kunantaq kaypi: libro2.pdf, 923 kB)
Ñawpaqmantam kay willakuy kan. Ñawpa watas tawa wawqikuna kasqaku, paykunaqa: Ayar Kachi, Ayar Uchu, Ayar Awqa, Ayar Manku nisqa kasqaku. Sapanka wawqikunas kaq warmillayuqtaq kasqaku, paykunaqa: Mama Waku, Mama Kuru, Mama Rawk'a, Mama Uqllu nisqa sutiyuq kasqaku.
Hukninkaq, Ayar Kachi sutiyuq wawqinkus, aswan kallpasapa runa kasqa, huk warak'allawansi urqukunata thuñichiq. Chayta rikuspas wawqinkuna chiqnikusqaku, mana rikuytapas atiqchu kasqaku.
Huk p'unchawsi wakin wawqinkuna, Ayar Kachitaqa mach'aypi wichq'arqapunku. Chayta ruraspas kimsantin wawqikunaqa ripuqku. Wanakawrimansi chayasqaku. Chaypis huk k'uychi rikhurisqa.
Ayar Uchu wawqis ñawparqusqa, chayllapis huk hatun wak'a rumiman tukurqapusqa. Chaypitaqsi Ayar Mankuta nisqa "Sutiykita Manku Qhapaqman t'ikray" nispa.
Iskaynin wawqikuna, tawa warmintin ripusqaku, chaysi Qusquman chayarqusqaku. Ayar Awqas ñawparqusqa, wakin qhawachkaptinsi, paypas huk rumiman tukurqapullasqataq.
Sapallansi Manku Qhapaqqa tawa warmintin qipasqa. Mama Wakus aswan mana manchakuq, allin amachakuq kasqa.
Qusquman chayarquptinkus Manku Qhapaq quri tawnata allpapi chinkaykachisqa. Chaypi tiyaq runapas Mama Wakuta rikuspas manchakuymanta ayqikusqaku. Chaypis Qusquta kamarqanku.
Pukyu: Abilio Vergara: La Tierra que duele de Carlos Falconí. Cultura, música, identidad y violencia en Ayacucho. Universidad Nacional de San Cristóbal de Huamanga. Ayacucho, 2010. V. "Ofrenda" y las formaciones de la violencia en uns sociedad poscolonial, p. 180.
Huamanga, tierra que duele,
grandiosa en la desgracia,
la libertad es tu gloria,
tus himnos hacen la historia.
Taytachas rikchapakuchkan,
chakinsi paskarikuchkan,
sunqunsi rawray-rawrachkan,
ñawinsi kawsaypaq kachkan.
Yaqañas hatarimunqa,
manañas waqay kanqachu,
paywan llakiytas tanqasun
intilla lluqsimunanpaq.
Lamarpis umallan kachkan,
Wantapis sunqullan rawran,
kwirpullan quñiñakaptin,
manañas qanra kanqachu,
takllata hapiykullaspas
allpata wachachillanqa.
Kwirpullan quñiñakaptin,
manañas suwa kanqachu,
takllata hapiykullaspas
allpata wachachillanqa.
Kay Thomas Müller-pa, hukkunappas qillqasqankunataqa asllata llamk'apunim,
kay qatiq kastilla rimaymanta simikunatam t'ikraspa:
Hasta – -kama;
Barreta – Tawna;
Papá – Tayta;
Extraña – Wak hina;
Volteay – T'ikray, Tukuy;
Parlay – Rimay;
Señorayki – Warmiyki;
Vida – Kawsay;
Vida kasqa – Kawsasqa;
Qué tal – May;
Fuerza (Fuwirsa) – Kallpa;
Pertenesey – Kapuy;
Kuntistay (< contestar) – Kutichiy;
Despresyay – Pisichakapuy;
Intindiy – Unanchay;
Mientras – -chkapti-;
Desde que – Chay pachamanta;
Tantu – Chay chika;
Pero – Icha, Ichaqa;
Porque – Imaraykuchus;
Sino – Aswanpas;
Bena (Vena) – Sirk'a;
Klaru – Riki;
Trawahu (Trabajo) – Llamk'ana;
Ambisyusu - Munaysapa;
Totalmente ambisyunay - Tukuy munayniyuq kay;
Bueno - Allinlla;
Todo - Tukuy;
Kusta – Chala.
Kay p'anqapi t'ikrasqay simikunaqa cursiva ñisqapim.
Wakin kastilla simikunataqa chay hinatam qillqamuni, aswan allinta kamallasqanrayku, ahina:
Iskribiy (ispañulkunap yachaynin! = qillqay), Liyiy (ñawiriy), Frinu, Turri, Katedral, Kampana, Kumbintu,
Monja, Firru / Irru (khillay), Karru, Aparatu, Elikoptero, Awiyun, Praktiku, Lus (Lámpara), Bidriyu, Imbentay, Foko,
Alambri, Kabristu, Muldiyay < Moldear (llamk'apuy), Binu < Vino,
Dyus, Ispiritu, Grasya, Huysiw < Juicio, Kumbiniy < Convenir, Bindisyun < Bendición (kristiyanu iñiymanta!),
Agua unu (Pukyu llaqta runakunapqa yupaychaykunallapi takisqan, chayri "yaku" ñispa rimanku),
Timpu (pacha), Mundu (pacha), Laru < Lado, Luma (ch'utu, muqu), Kwirpu, Fruta (ruru), Lasu, Ingañay (llullay),
Purkiriya < Porquería; Inkantu < Encanto.
Kutipayasqa simikunataqa manam qillqamunichu, ahinataq: "riki", hukkunatawan.
Waruchiri qillqasqamanta rakikuna:
Inka Atawallpamanta harawikuna:
Inkamanta willasqakuna:
Wakin willasqakuna:
Runasimipi Willakuykuna, Qillqasqakuna
Last update: 1 Jul 2010. © runasimi.de. The contents of this page may be distributed for non-commercial purposes, especially for spreading knowledge of the Runasimi language in the world and strengthening its position in its home lands. Please quote the original author (if not mentioned by name, write runasimi.de), and set a link to this page (write down URL, if texts or images of this page are used in printed version).
Qullarrí = Qullarí = Qullarriy = Qollarrí = Qollarí = Qollarriy = Qolla Rey = Qullarri = Qullariy = Qullari = Qollarri = Qollari = Qollariy; Qullarina = Qollarina = Qullarrina = Qollarrina = Qolla Reina; Tupaq Amaru = Túpac Amaru = Tupah Amaru; Inkarrí = Inkarí = Inkarri = Inkari = Inka Rey = Inkarriy = Inkariy; Ispañarrí = Españarrí = Ispañarí = España Rey; Qulla = Qolla; Qusqu = Qosqo = Cusco = Cuzco; Lukri = Lucre; Kalka = Calca; Qurupuna = Qoropuna = Coropuna; Awsanqati = Ausangate; Paytiti = Paititi; Dyusninchik = Diosninchis = Diosninchik; Dyus = Dios; Katedral = Catedral; Ispiritu = Espíritu; Mariya Angola = María Angola; Mariyanu Angulo = Mariano Angulo; Santa Katalina = Santa Catalina; Quri tawna = Qori tauna = Qori barreta = Quri barrita = Quri warrita; Taki unquy = Taki onqoy; Ispañul = Español; Ispañulkuna = Españolkuna; Ispaña = España